Yapay Zekanın Hukuki Sorumluluğu: Yeni Bir Hukuksal Paradigmaya Doğru

​⚖️ Yapay Zekanın Hukuki Sorumluluğu: Yeni Bir Hukuksal Paradigmaya Doğru

​Yapay Zeka (YZ) sistemlerinin toplumsal yaşamın ve ekonomik faaliyetlerin merkezine yerleşmesiyle birlikte, bu sistemlerin neden olduğu zararların hukuki niteliği ve sorumluluk rejimleri, hukuk doktrini ve mevzuat düzenleyicileri için temel bir inceleme konusu haline gelmiştir. Otonom karar alma yeteneğine sahip YZ'nin neden olduğu zararlı sonuçların atfedilmesi, mevcut Borçlar Hukuku ve Tazminat Hukuku prensiplerini kökten sarsan bir meydan okumadır. Bu makale, YZ sistemlerinin neden olduğu zararlarda uygulanabilecek sorumluluk esaslarını ve uluslararası mevzuat hamlelerini irdelemektedir.

​1. Geleneksel Sorumluluk Esaslarının YZ Karşısındaki Aşınması

​Hukuk sistemimiz, sorumluluğu esasen iki ana eksene oturtur: Kusurlu Sorumluluk (Haksız Fiil) ve Kusursuz Sorumluluk (Özen veya Tehlike Esasına Dayalı). YZ sistemleri söz konusu olduğunda, bu ilkelerin uygulanabilirliği ciddi sınırlamalarla karşılaşmaktadır:

• ​Kusurun İspatı Zorluğu (Kara Kutu Problemi): YZ'nin derin öğrenme (Deep Learning) mekanizmasıyla aldığı bir kararın hangi girdi ve algoritmik parametrelerle oluştuğu çoğu zaman şeffaf değildir (Kara Kutu). Bu durum, zarara yol açan eylem ile yazılımcının veya kullanıcının kusurlu iradesi arasındaki nedensellik bağını ve kusur unsurunu ispat etmeyi neredeyse imkânsız kılmaktadır.

• ​Otonom İrade ve Atfetme Sorunu: YZ, üretici tarafından programlanmış bir talimatı uygulamaktan öte, kendisine verilen verilerle kendi kendini optimize ederek (self-learning) öngörülemeyen sonuçlar üretebilir. Bu durumda, zararın kaynağını bir insan iradesine (tasarımcı, üretici veya kullanıcı) atfetmek hukuki bir zorluk teşkil eder.

​2. YZ Kaynaklı Zararlarda Önerilen Sorumluluk Modelleri

​Doktrinde ve yasama çalışmalarında, YZ kaynaklı sorumluluğu çözmek amacıyla üç temel model öne sürülmektedir:

​A. Ürün Sorumluluğu (İmalatçı/Tedarikçi Esası)

​Bu yaklaşım, YZ'yi kusurlu bir ürün olarak kabul eder ve sorumluluğu, zararın ortaya çıkmasından bağımsız olarak, Üretici veya Tasarımcıya yükler. Türk Hukukunda Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun ve Borçlar Hukuku'ndaki Yapılan İşlerden Sorumluluk hükümleri ile örtüşebilir.

• ​Uygulama Alanı: Genellikle YZ'nin tasarım veya veri kümesindeki başlangıç kusurlarından (defektlerden) kaynaklanan zararlar için elverişlidir.

• ​Sınır: YZ'nin piyasaya arz edildikten sonra edindiği otonom öğrenme ile oluşan zararlar bu kapsamda muğlak kalmaktadır.

​B. İşletici/Kullanıcı Sorumluluğu (Tehlike Sorumluluğu Esası)

​Bu model, YZ sistemlerini yüksek tehlike arz eden faaliyetler veya işletmeler kapsamında değerlendirir. YZ sistemini kontrol eden, ondan fayda sağlayan ve dolayısıyla tehlikesini yöneten İşletici/Kullanıcı, kusuru aranmaksızın sorumlu tutulur.

• ​Örnek: Otonom araçların karıştığı kazalarda, araç sahibinin (işleticinin) Kusursuz Sorumluluk ilkesi uyarınca sorumlu tutulması.

​C. Elektronik Kişilik (E-Personhood) Tartışması

​En radikal teorik tartışma, ileri düzey, karmaşık YZ sistemlerine (örneğin robotlara) sınırlı bir hukuki kişilik (E-Kişilik) tanınması ve kendi malvarlıklarından sorumlu tutulmasıdır.

​3. Avrupa Birliği'nden Güncel Mevzuat Hamleleri

​Avrupa Birliği (AB), bu alanda yasal boşluğu doldurmaya yönelik iki önemli düzenleme hazırlamıştır:

1. ​Yapay Zeka Yasası (AI Act): Bu yasa, YZ sistemlerini risk düzeyine göre (Kabul edilemez Risk, Yüksek Risk, Sınırlı Risk) sınıflandırarak, özellikle Yüksek Riskli kategorideki sistemler için piyasaya sürülmeden önce sıkı uygunluk, şeffaflık ve insan gözetimi şartları getirmektedir. Bu, ex ante (önleyici) bir düzenlemedir.

2. ​Yapay Zeka Sorumluluk Direktifi Taslağı (AI Liability Directive): Doğrudan tazminat hukukunu ilgilendiren bu taslak, YZ kaynaklı zararlarda ispat yükünü hafifletmeyi ve zarar görenin YZ sisteminin kontrolüne erişimini kolaylaştırmayı hedeflemektedir. Bu direktif ile zarar görenler lehine, belirli koşullarda kusur karinelerinin (presumptions of fault) getirilmesi planlanmaktadır.

​Sonuç ve Hukukun Geleceği

​Yapay Zekanın hukuki sorumluluğu, hukuki atfetme (imputation) mekanizmasını yeniden düşünmeye zorlamaktadır. Hukuk sistemleri, ne tamamen kusur esasına bağlı kalabilir ne de teknolojik ilerlemeyi engelleyecek ölçüde katı bir kusursuz sorumluluk rejimi tesis edebilir. Türk Hukuku açısından da, özellikle Borçlar Kanunumuzdaki Özel Tehlike Sorumluluğu (TBK m. 71) ve Yapılan İşlerden Sorumluluk (TBK m. 66) hükümlerinin YZ sistemlerine uyarlanabilirliği, doktriner çalışmaların ve Yargıtay içtihatlarının ana odağı olacaktır. YZ, sadece teknolojik bir değişim değil, aynı zamanda Hukukun Yeni Çağını başlatan temel bir zorunluluktur.