Uluslararası Deniz Hukuku'nda Kıta Sahanlığı

🌊 KITA SAHANLIĞI (CONTINENTAL SHELF) – DETAYLI AÇIKLAMA

1. Kavramsal Tanım

Kıta sahanlığı, bir kıyı devletinin kara ülkesinin deniz altındaki doğal uzantısıdır. Bu alan, deniz yatağı ve deniz altı topografyasını kapsar ve devletin egemenliği değil, egemen hakları altında bulunur. Egemen haklar, kıta sahanlığı üzerindeki doğal kaynakları keşfetme ve işletme hakkını ifade eder. Bu hak, kıta sahanlığı üzerindeki toprağın sahiplenilmesi anlamına gelmez.

2. Hukuki Temel

Kıta sahanlığı kavramı ilk olarak 1945’te ABD Başkanı Truman’ın ilanıyla gündeme gelmiştir. Uluslararası düzeyde ise ilk kez 1958 Cenevre Sözleşmesi ile tanınmış, daha sonra 1982 tarihli Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi (BMDHS/UNCLOS) ile ayrıntılı şekilde düzenlenmiştir.

1958 Sözleşmesi'ne göre kıta sahanlığı, kıyı devletinin karasının deniz altındaki doğal uzantısıdır ve bu hak doğal olarak doğar.

1982 BMDHS’ye göre kıta sahanlığı, karasularının dış sınırından başlamak üzere deniz yatağı ve toprak altı boyunca en az 200 deniz miline kadar uzanabilir. Ancak, eğer kıta sahanlığı coğrafi olarak bu mesafeyi aşıyorsa, 350 deniz miline veya deniz derinliğinin 2500 metre olduğu izobat çizgisinden itibaren 100 deniz miline kadar genişletilebilir.

3. Kıyı Devletinin Hakları

Kıyı devleti, kıta sahanlığındaki canlı olmayan doğal kaynaklar (petrol, doğal gaz, madenler vb.) ve yalnızca deniz tabanında veya altında yaşayan dip organizmaları üzerinde egemen haklara sahiptir. Bu haklar:

• Münhasırdır; başka hiçbir devlet bu alanlarda araştırma ve işletme faaliyeti yapamaz.
• Mülkiyet hakkı değildir; devlet yalnızca kaynakları araştırma ve işletme hakkına sahiptir.
• Kendiliğinden doğar; bu hakkın kullanılabilmesi için herhangi bir beyana ya da fiili işgale gerek yoktur.

4. Kıta Sahanlığı – MEB Ayrımı

Kıta sahanlığı ile Münhasır Ekonomik Bölge (MEB) çoğu zaman örtüşür; her ikisi de 200 deniz miline kadar çıkabilir. Ancak aralarında önemli farklar vardır:

• MEB, hem deniz yatağını hem de su kolonunu kapsar; kıta sahanlığı ise yalnızca deniz tabanı ve toprağın altına ilişkindir.
• MEB kapsamındaki canlı kaynaklar (örneğin balıklar) da devlete aittir; kıta sahanlığında sadece dip canlıları ve cansız kaynaklar üzerinde hak söz konusudur.
• MEB hakkı, kıyı devletinin ilanına bağlıdır; kıta sahanlığı hakkı ise doğal olarak doğar, ilana gerek yoktur.

5. Kıta Sahanlığının Sınırlandırılması

Kıta sahanlığının sınırlandırılması, kıyıdaş veya karşılıklı kıyısı bulunan devletler arasında anlaşma ile yapılır. Taraflar arasında anlaşma yoksa, uluslararası yargı kararlarında gelişen içtihatlara göre eşit uzaklık ilkesi veya hakkaniyet ilkeleri çerçevesinde sınırlandırma yapılır.

Bu bağlamda Uluslararası Adalet Divanı'nın ve Hakem Mahkemelerinin kararları büyük önem taşır. Uyuşmazlıkların çözümünde coğrafi, jeolojik, ekonomik ve sosyal faktörler dikkate alınır.

6. Türkiye’nin Kıta Sahanlığına İlişkin Yaklaşımı

Türkiye, 1982 BMDHS'ye taraf değildir. Bununla birlikte kıta sahanlığı konusundaki haklarını, 1958 Sözleşmesi ve uluslararası teamül hukuku çerçevesinde savunmaktadır.

Ege Denizi ve Doğu Akdeniz, Türkiye açısından kıta sahanlığı uyuşmazlıklarının en yoğun yaşandığı bölgelerdir. Özellikle Yunanistan’ın adalara kıta sahanlığı verilmesini talep etmesi, Türkiye tarafından kabul edilmemektedir. Türkiye, 1974 tarihli NAVTEX ilanı ile Ege'de kıta sahanlığı haklarını fiilen koruma altına almıştır.

7. Sonuç

Kıta sahanlığı, kıyı devletine doğal olarak tanınan, deniz altı doğal kaynakları üzerindeki sınırlı egemenlik alanıdır. Günümüzde bu alan, hem doğal kaynakların işletilmesi hem de stratejik egemenlik tartışmaları bakımından çok önemli bir uluslararası hukuk meselesidir.

📘 KITA SAHANLIĞI – SORU CEVAP ÇALIŞMASI

✅ 1. Soru:

Kıta sahanlığı kavramı ilk kez hangi uluslararası belgede tanımlanmıştır?

🔹 Cevap:
1958 Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesi.
Bu sözleşme, kıta sahanlığını ilk kez açıkça tanımlamış ve kıyı devletinin bu alandaki egemen haklarını tanımıştır.

✅ 2. Soru:

Bir devletin kıta sahanlığı üzerindeki hakları mülkiyet hakkı mıdır? Açıklayınız.

🔹 Cevap:
Hayır, değildir. Kıta sahanlığı üzerindeki haklar egemen haklardır, mülkiyet hakkı değil. Kıyı devleti sadece deniz tabanı ve altındaki doğal kaynakları araştırma ve işletme yetkisine sahiptir.

✅ 3. Soru:

Bir kıyı devletinin kıta sahanlığındaki hakları ne zaman doğar? Beyan gerekir mi?

🔹 Cevap:
Bu haklar kendiliğinden doğar, herhangi bir beyana veya fiili işgale gerek yoktur. Devletin kıyısı varsa, otomatik olarak kıta sahanlığı üzerinde egemen hakları doğar.

✅ 4. Soru:

Bir devlet kıta sahanlığını en fazla kaç deniz miline kadar uzatabilir?

🔹 Cevap:
Kıta sahanlığı en fazla 350 deniz miline kadar uzatılabilir.
Ancak bu, BMDHS madde 76'ya göre belirli jeolojik ve teknik koşullara bağlıdır ve BM Kıta Sahanlığı Komisyonu’na başvuru gerektirir.

✅ 5. Soru:

Kıta sahanlığı ile Münhasır Ekonomik Bölge (MEB) arasındaki en temel fark nedir?

🔹 Cevap:
Kıta sahanlığı sadece deniz tabanı ve toprağın altını kapsarken;
MEB hem deniz tabanını hem de su kolonunu (yüzey) içerir.
Ayrıca MEB hakkı için beyan gerekirken, kıta sahanlığı hakkı kendiliğinden doğar.

✅ 6. Soru:

Türkiye’nin 1982 BMDHS’ye taraf olmamasının nedeni nedir?

🔹 Cevap:
Türkiye, BMDHS'nin özellikle adaların da kıta sahanlığı ve MEB hakkına sahip olmasını tanıyan hükümlerini kabul etmemektedir. Bu durum özellikle Ege Denizi ve Doğu Akdeniz’deki çıkarlarına aykırı görülmektedir.

✅ 7. Soru:

Kıta sahanlığı sınırlandırmasında esas alınan temel ilke nedir?

🔹 Cevap:
Anlaşma yoksa sınırlandırma, eşit uzaklık ilkesi ve/veya hakkaniyet ilkeleri çerçevesinde yapılır. Uluslararası Adalet Divanı kararları bu konuda içtihat oluşturmuştur.

✅ 8. Soru:

Kıta sahanlığında balıkçılık faaliyetleri yapılabilir mi?

🔹 Cevap:
Hayır. Kıta sahanlığı sadece deniz tabanı ve altı kaynaklarına ilişkin egemen haklar tanır. Balıkçılık, su sütununa (kolonuna) ilişkin bir faaliyettir ve bu hak MEB kapsamında mümkündür.

✅ 9. Soru:

Kıta sahanlığı üzerinde hangi tür kaynaklar işletilebilir?

🔹 Cevap:

• Canlı olmayan kaynaklar: petrol, doğalgaz, madenler.
• Dip organizmaları: midye, mercan gibi dipte sabit yaşayan canlılar.

✅ 10. Soru:

Kıta sahanlığı hakkı sınırlandırılmamışsa, açık denizle çakışabilir mi?

🔹 Cevap:
Evet. Eğer bir devlet kıta sahanlığı haklarını açıkça ilan etmez ve sınırlandırma yapılmazsa, bu alanlar zaman zaman açık deniz statüsündeki alanlarla çakışabilir. Ancak haklar kendiliğinden doğduğu için devlet bu alanlarda fiili müdahalelerde bulunabilir.