Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK): 30 Hap Bilgi (Yazı İşleri Müdürlüğü Sınavı İçin)

* HMK'nın Amacı: Hukuk mahkemelerinde görülen davaların (özel hukuk uyuşmazlıkları) nasıl yürütüleceğini, tarafların haklarını, mahkemelerin yetkilerini ve yargılama usullerini düzenler.

* Temel İlke: Tasarruf İlkesi (Davayı Açma/Bitirme Yetkisi): Davayı açma, devam ettirme ve bitirme yetkisi taraflara aittir. Mahkeme, tarafların talep etmediği bir konuda karar veremez.

* Temel İlke: Taraflarca Getirilme İlkesi: Hakim, uyuşmazlığın esasını oluşturan maddi vakıaları kendiliğinden araştıramaz. Taraflar, delillerini ve iddialarını mahkemeye sunmak zorundadır.

* Resen Araştırma İlkesi (İstisna): Bazı davalarda (örn. soybağı, kişisel durum davaları) mahkeme kendiliğinden araştırma yapabilir. Bu, taraflarca getirilme ilkesinin istisnasıdır.

* Davanın Açılması: Dava, mahkemeye hitaben yazılan ve HMK'da belirtilen unsurları içeren bir dilekçeyle açılır.

* Dava Dilekçesi Unsurları: Tarafların adı/soyadı, adresleri, T.C. kimlik numarası; vekilin adı/soyadı, adresi; davanın konusu; dava değeri; vakıalar (olaylar); deliller; hukuki sebep; talep sonucu; imzası. (Eksiklikler giderilmezse dava açılmamış sayılabilir).

* Harç ve Gider Avansı: Dava açılırken kanunda belirtilen harçlar ve yargılama giderlerinin karşılanması için avans yatırılması zorunludur. Aksi halde dosya işlemden kaldırılabilir veya dava açılmamış sayılabilir.

* Yetki: Davanın hangi yerdeki mahkemede açılacağını belirler. Genel yetkili mahkeme, davalının yerleşim yeri mahkemesidir. Sözleşmeyle yetki belirlenebilir (kesin yetki halleri hariç).

* Görev: Davanın hangi tür mahkemede açılacağını belirler (örn. Asliye Hukuk, Sulh Hukuk, Tüketici Mahkemesi). Görev kamu düzenindendir, mahkeme resen gözetir.

* Ön İnceleme Duruşması: Yazılı yargılama usulünde, ilk duruşma genellikle ön inceleme duruşmasıdır. Burada dilekçeler teatisi tamamlanır, uyuşmazlık noktaları belirlenir, delillerin sunumu için süre verilir.

* Dilekçeler Teatisi (Yazılı Yargılama): Dava dilekçesi, cevap dilekçesi, cevaba cevap dilekçesi, ikinci cevap dilekçesi sırasıyla verilir.

* Sürelere Dikkat: HMK'da verilen süreler genellikle kesindir. Süreler içinde işlem yapılmazsa hak kaybı yaşanır (hak düşürücü süre, zamanaşımı). Yazı İşleri Müdürlüğü'nün süreleri doğru hesaplaması kritik.

* Deliller: Davada ileri sürülen vakıaların doğru olup olmadığını ispatlamak için kullanılan araçlardır. Başlıcaları: Yemin, belge (yazılı delil), tanık, bilirkişi incelemesi, keşif, uzman görüşü.

* İkrar: Taraflardan birinin, ileri sürülen bir vakıanın doğru olduğunu kabul etmesidir. İkrar edilen vakıanın ispatına gerek yoktur.

* İspat Yükü: Kural olarak, iddia edilen vakıanın ispat yükü, o vakıadan lehine hak çıkaran tarafa aittir.

* Islahta (Tashih): Taraflardan birinin, yaptığı bir usul işlemini tamamen veya kısmen düzeltmesidir. Bir kez yapılabilir ve tahkikat bitinceye kadar mümkündür.

* Feragat: Davacının, dava konusundan tamamen veya kısmen vazgeçmesidir. Kesin hüküm gibi sonuç doğurur.

* Kabul: Davalının, davacının talep sonucunu tamamen veya kısmen kabul etmesidir. Kesin hüküm gibi sonuç doğurur.

* Sulh (Uzlaşma): Tarafların, dava konusu uyuşmazlığı mahkeme dışında veya mahkeme huzurunda anlaşarak sona erdirmesidir. Davayı sona erdirir ve kesin hüküm gibi sonuç doğurur.

* Hüküm (Karar): Mahkemenin, yargılama sonunda uyuşmazlığın esası hakkında verdiği nihai karardır. Kesinleşinceye kadar istinaf veya temyiz edilebilir.

* Kesin Hüküm: Bir mahkeme kararının, aleyhine kanun yolu başvurusu yapılamaması veya kanun yolu sürelerinin geçmesi ya da kanun yolu incelemesinden geçerek kesinleşmesidir. Aynı konuda yeni bir dava açılamaz.

* Basit Yargılama Usulü: Daha az karmaşık davalarda (örn. kira, nafaka, tahliye) uygulanan, daha hızlı ve iki dilekçe ile sınırlı olan usuldür (dava, cevap).

* Yazılı Yargılama Usulü: Daha karmaşık davalarda uygulanan, dört dilekçeyle sınırlı (dava, cevap, cevaba cevap, ikinci cevap) ve ön inceleme duruşması içeren usuldür.

* İstinaf (Bölge Adliye Mahkemesi): İlk derece mahkemelerinin kararlarına karşı başvurulan kanun yoludur. Hem maddi vakıa hem de hukuki denetim yapılır.

* Temyiz (Yargıtay): Bölge Adliye Mahkemelerinin kesin nitelikteki kararlarına veya belirli davalarda ilk derece mahkemesi kararlarına karşı başvurulan kanun yoludur. Sadece hukuki denetim yapılır.

* Adli Yardım: Davayı açacak veya savunma yapacak kişinin, yargılama giderlerini karşılayamayacak durumda olması halinde devletten talep edebileceği yardımdır (harçlardan muafiyet, avukat atanması).

* İhtiyati Tedbir: Dava açılmadan önce veya dava sırasında, hak sahibinin mevcut durumdaki bir değişikliği engellemek veya bir hakkın ihlalini önlemek amacıyla talep ettiği geçici hukuki korumadır.

* Hükmün Kesinleşmesi: Kararın aleyhine başvurulacak kanun yollarının (istinaf, temyiz) tüketilmesidir. Kesinleşmeyen kararlar icra edilemez (bazı istisnalar hariç, örn. nafakaya ilişkin kararlar).

* Uyap (Ulusal Yargı Ağı Bilişim Sistemi): Yargı sürecinin elektronik ortamda yürütüldüğü sistemdir. HMK işlemleri, dilekçelerin sunulması, tebligatlar (e-tebligat), duruşma bilgilerine erişim UYAP üzerinden sağlanır. Yazı İşleri Müdürlüğü'nün ana çalışma aracıdır.

* Yazı İşleri Müdürlüğü'nün HMK İlişkisi: Dava dilekçelerinin kaydı, tevzi işlemleri, tebligatların çıkarılması, duruşma zaptlarının tutulması, kararların yazılması, dosya düzeni, UYAP işlemleri, sürelerin takibi gibi tüm yargılama süreçleri HMK hükümlerine göre yürütülür. HMK bilgisi, müdürlüğün hatasız ve hızlı çalışması için temeldir.