Engelliler ve Hukuk: Güncel Bir Bakış (Türkiye Özelinde)

Engelliler ve Hukuk: Güncel Bir Bakış (Türkiye Özelinde)

Engelli bireylerin toplumsal yaşama tam ve eşit katılımını sağlamak, ayrımcılığı önlemek ve haklarını güvence altına almak, hem ulusal hem de uluslararası hukukun temel prensiplerinden biridir. Türkiye, bu alanda önemli yasal düzenlemeler yapmış ve uluslararası sözleşmelere taraf olmuştur. Ancak, uygulamada karşılaşılan zorluklar ve mevzuatın sürekli güncellenme ihtiyacı, konuyu her zaman güncel kılmaktadır.

I. Uluslararası Hukuki Çerçeve ve Türkiye'nin Taahhütleri

Engelli hakları konusunda en kapsamlı uluslararası belge, Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulu tarafından 2006 yılında kabul edilen ve 2008'de yürürlüğe giren Engelli Hakları Sözleşmesi'dir (Convention on the Rights of Persons with Disabilities - CRPD). Türkiye, bu Sözleşmeyi 2007 yılında imzalamış ve 2009 yılında onaylamıştır. Ayrıca, Sözleşme'nin engellilere bireysel başvuru hakkını tanıyan Ek İhtiyari Protokolü de 2015 yılında onaylanmıştır.

Engelli Hakları Sözleşmesi'nin Temel İlkeleri:

• İnsan Onuru ve Bireysel Özerklik: Engelli bireylerin kendi seçimlerini yapma özgürlüğü ve bağımsızlığına saygı.

• Ayrımcılık Yapılmaması: Engelliliğe dayalı her türlü ayrımcılığın yasaklanması.

• Topluma Tam ve Etkin Katılım: Engellilerin tecrit edilmesinin önlenmesi ve diğer bireylerle eşit koşullarda toplum içinde yaşamaları.

• Fırsat Eşitliği: Engelli bireylerin tüm hak ve özgürlüklerden eşit şekilde yararlanması.

• Erişilebilirlik: Fiziksel çevre, ulaşım, bilgi ve iletişim teknolojileri dahil olmak üzere tüm alanlarda erişilebilirliğin sağlanması.

Türkiye, bu Sözleşme'ye taraf olarak, engelli bireylerin haklarını güvence altına alma ve ayrımcılığı ortadan kaldırma konusunda önemli yasal ve idari tedbirler alma taahhüdünde bulunmuştur.

II. Türkiye'deki Temel Engellilik Mevzuatı

Türkiye'de engelli hakları, başta Anayasa olmak üzere birçok kanun ve yönetmelikle düzenlenmiştir.

A. Anayasal Hükümler

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın 10. maddesi (Eşitlik İlkesi) ve 42. maddesi (Eğitim ve Öğrenim Hakkı) engellilere yönelik pozitif ayrımcılık ve özel tedbirlerin alınması gerektiğini vurgular. Özellikle 2004 yılında yapılan anayasa değişikliği ile "Engellilere tanınan özel imkanlar pozitif ayrımcılık olarak değerlendirilemez" hükmü eklenmiştir.

B. Özel Kanunlar ve Yönetmelikler

1. Engelliler Hakkında Kanun (Kanun No: 5378): Engellilik alanındaki temel kanundur. 2014 yılında yapılan değişikliklerle Sözleşme'ye uyum sağlamak amacıyla önemli düzenlemeler getirilmiştir. Bu Kanun; ayrımcılığın yasaklanması, erişilebilirlik, istihdam, eğitim, sağlık, sosyal hizmetler ve rehabilitasyon gibi birçok alanı kapsar.

2. Devlet Memurları Kanunu (Kanun No: 657): Kamu sektöründe engelli istihdamına ilişkin kotaları ve engelli memurlara tanınan hakları düzenler.

3. İş Kanunu (Kanun No: 4857): Özel sektörde engelli istihdamına ilişkin kotaları ve engelli işçilerin haklarını içerir.

4. Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu (Kanun No: 5510): Engelli bireylerin erken emeklilik hakları, maluliyet aylığı, engelli aylıkları ve genel sağlık sigortası kapsamındaki haklarını düzenler.

5. Vergi Kanunları (Gelir Vergisi Kanunu, ÖTV Kanunu, MTV Kanunu vb.): Engelli bireylere yönelik çeşitli vergi indirimleri ve muafiyetler (ÖTV muafiyetiyle araç alımı, gelir vergisi indirimi, emlak vergisi muafiyeti, KDV muafiyeti olan özel araç ve gereçler) sağlar.

6. Erişilebilirlik Yönetmelikleri: Kamu binaları, toplu taşıma araçları, bilgi ve iletişim teknolojileri gibi alanlarda erişilebilirlik standartlarını belirleyen yönetmelikler bulunmaktadır.

III. Güncel Gelişmeler ve Tartışma Konuları (2024-2025)

Engelliler ve hukuk alanındaki son dönemdeki tartışmalar ve gelişmeler genellikle mevzuatın uygulanması, yeni düzenlemelerin etkileri ve erişilebilirlik konuları etrafında yoğunlaşmaktadır.

A. ÖTV Muafiyetli Araç Alımı ve Tartışmalar

• ÖTV Muafiyet Limitleri: 2024 yılı için ÖTV indirimi sınırı 1.591.200 TL olarak belirlenmiş, 2025 yılı için ise bu rakamın 2.290.200 TL'ye yükseldiği belirtilmiştir. Bu limitler, engelli bireylerin araç alımında karşılaştığı önemli bir konudur.

• Süre ve Yerlilik Oranı Tartışmaları: Son dönemde ÖTV muafiyetli araç alımında 10 yıllık yenileme süresi ve %40 yerlilik oranı gibi yeni koşulların getirilmesi engelli camiasında ciddi tepkilere yol açmıştır. Bu düzenlemelerin, engellilerin sosyal hayattan kopmasına ve bağımsız hareket etme haklarının kısıtlanmasına neden olabileceği endişeleri dile getirilmektedir. Özellikle ithal protez ve özel donanımlı araçlara erişimin zorlaşacağı belirtilmektedir.

B. Engellilik İndirimi ve Sosyal Destek Ödemeleri

• Gelir Vergisi İndirimi: Çalışan engellilere yönelik gelir vergisi indirimi tutarları, engellilik derecesine göre yıllık olarak güncellenmektedir. 2024 ve 2025 yılları için belirlenen güncel tutarlar mevcuttur.

• Engelli Maaşları ve Sosyal Destekler: 2022 sayılı Kanun kapsamında verilen engelli ve yaşlı aylıkları ile 3294 sayılı Kanun kapsamındaki sosyal yardımlar da enflasyon oranlarına göre periyodik olarak artırılmaktadır. 2024 ve 2025 yılları için belirlenen güncel engelli maaşı ve üst sınırları açıklanmıştır.

• "Gelir Kriteri" Tartışmaları: Bazı yeni yönetmelik değişikliklerinde uygulanan gelir kriterlerinin, binlerce bakıma muhtaç engelli bireyi ve ailesini sosyal desteklerden mahrum bırakabileceği yönünde eleştiriler bulunmaktadır.

C. İstihdam ve Eğitim Alanındaki Düzenlemeler

• Engelli Bireylere Yönelik Sınav Uygulamalarında ve Engelli Kontenjanında Aranacak Sağlık Şartlarına Dair Yönetmelik Değişikliği (1 Şubat 2024): Bu değişiklik, engelli bireylerin sınavlara katılımı ve kamuya engelli kontenjanından atanmalarına ilişkin sağlık şartlarında güncellemeler getirmiştir.

• İstihdam Kotaları: Özel sektörde 50 ve üzeri çalışanı olan işyerlerinde %3, kamu sektöründe ise %4 oranında engelli çalıştırma zorunluluğu devam etmektedir. Bu kotalara uyum ve istihdam kalitesinin artırılması önemli bir gündem maddesidir.

• Erken Emeklilik Hakkı: Engelli çalışanlar için erken emeklilik hakları (engel oranlarına ve sigortalılık sürelerine göre değişen kademelerle) mevcuttur.

D. Erişilebilirlik ve Kentsel Dönüşüm

• Erişilebilirlik Denetimleri: Yapılı çevrede (binalar, yollar, kaldırımlar) ve toplu taşıma araçlarında erişilebilirlik standartlarına uyumun sağlanması, denetimlerin etkinleştirilmesi halen önemli bir eksiklik olarak gündemdedir. Özellikle eski yapıların erişilebilir hale getirilmesi ve kentsel dönüşüm projelerinde erişilebilirlik standartlarının eksiksiz uygulanması gerekliliği vurgulanmaktadır.

• Dijital Erişilebilirlik: Bilgi ve iletişim teknolojilerinin (web siteleri, mobil uygulamalar vb.) engelli bireyler için erişilebilir olması konusu da güncelliğini korumaktadır.

E. Engelli Kimlik Kartı ve Diğer İndirimler

• %40 ve üzeri engeli bulunan bireylerin engelli kimlik kartı alma hakkı bulunmaktadır. Bu kart, birçok sosyal ve ekonomik haktan yararlanmayı sağlar (müze ve ören yerlerine ücretsiz giriş, devlet tiyatrolarından ücretsiz yararlanma, toplu taşıma indirimleri, emlak vergisi muafiyeti vb.).

• GSM operatörleri gibi özel şirketlerin de engelli bireylere özel tarifeler sunması teşvik edilmektedir.

IV. Hukuk Uygulamasında Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri

Türkiye'de engelli hakları alanında önemli yasal düzenlemeler olmasına rağmen, uygulamada bazı sorunlar devam etmektedir:

• Farkındalık Eksikliği: Hem engelli bireylerin hem de toplumun genelinde engelli hakları konusundaki farkındalığın yetersiz olması.

• Mevzuatın Uyumlaştırılması ve Uygulanması: Farklı kanun ve yönetmelikler arasındaki uyumsuzluklar ve uygulama birliğinin sağlanamaması.

• Denetim Mekanizmalarının Yetersizliği: Mevzuatın uygulanmasına yönelik denetimlerin ve yaptırımların caydırıcılığının yetersiz kalması.

• Veri Eksikliği: Engelli bireylere ilişkin güncel ve kapsamlı verilerin yetersizliği, ihtiyaç odaklı politikaların geliştirilmesini zorlaştırmaktadır.

• Katılımcılık: Engelli bireylerin ve temsilci kuruluşlarının politika yapım süreçlerine yeterince dahil edilememesi.

Çözüm Önerileri:

• Engelli hakları konusunda toplumun her kesiminde farkındalık ve eğitim çalışmalarının artırılması.

• Mevzuatın uluslararası standartlara tam uyumlu hale getirilmesi ve uygulama birliğinin sağlanması.

• Erişilebilirlik standartlarının daha etkin bir şekilde denetlenmesi ve ihlallerde caydırıcı yaptırımların uygulanması.

• Engelli bireylerin karar alma süreçlerine daha aktif katılımlarının sağlanması.

• Engelli bireylere yönelik yargısal süreçlerde erişilebilirliğin ve adli yardım imkanlarının güçlendirilmesi.

Sonuç

Engelliler ve hukuk ilişkisi, sadece yasal metinlerden ibaret değildir; aynı zamanda toplumsal bakış açısını, farkındalığı ve uygulama dinamiklerini de içerir. Türkiye, BM Engelli Hakları Sözleşmesi'ne taraf olarak engelli bireylerin haklarını koruma ve geliştirme taahhüdünde bulunmuştur. Son dönemdeki mevzuat değişiklikleri bazı olumlu adımlar içermekle birlikte, özellikle ÖTV muafiyeti gibi konulardaki eleştiriler, engelli bireylerin yaşam kalitesini doğrudan etkileyen düzenlemelerin hassasiyetle ele alınması gerektiğini göstermektedir. Engelli haklarının tam anlamıyla hayata geçirilmesi için, yasal düzenlemelerin yanı sıra toplumsal bilinç düzeyinin artırılması ve etkin uygulama mekanizmalarının oluşturulması hayati önem taşımaktadır.